Απόρρητο ή Υπόθεση Βιραπάγιεφ

 

Απόρρητο | Ιβάν Βιριπάγιεφ – Σημειώσεις παρακολούθησης

(Θέατρο Φαργκάνη, Κυριακή 6 Απριλίου 2025, σε σκηνοθεσία Ταμίλας Κουλίεβα)

Πήγα στο Απόρρητο του Ιβάν Βιριπάγιεφ με περιέργεια και επιφύλαξη. Δεν είχα ξαναδεί έργο του συγγραφέα στη σκηνή, ούτε γνώριζα καλά το θεατρικό του αποτύπωμα. Το όνομα του, όμως, έχει πάρει διαστάσεις σχεδόν φαινομένου στη θεατρική ζωή της πόλης και της χώρας — με τρεις παραστάσεις την ίδια περίοδο στη Θεσσαλονίκη και μια πολυπληθή διάλεξη στο Τμήμα Θεάτρου, λίγο καιρό πριν. Πήγα γιατί είχε ανακοινωθεί ότι το έργο κάνει χρήση τεχνητής νοημοσύνης, και γιατί η περιγραφή της παράστασης μιλούσε για συνάντηση τεχνολογίας και ηθικής. Είμαι παρούσα όπου ακούγεται η λέξη «AI», γιατί είναι ένα από τα βασικά ερευνητικά μου πεδία — αλλά έφυγα σκεπτόμενη περισσότερο την ανθρώπινη φωνή, παρά τη μηχανική της αναπαράσταση.

Η παράσταση είχε ορισμένες εικαστικές αρετές: ο φωτισμός, σχεδόν παγωμένος, δημιούργησε μια συνθήκη εσωτερικής απόστασης, σαν να ήμασταν μέσα σε κάποιο αόρατο θάλαμο απολύμανσης συνειδήσεων. Η ψηφιακή παρουσία της Έλλης Στάη και του Παύλου Τσίμα λειτούργησε συμβολικά — αν και περισσότερο ως σκηνική πρόταση αναπαράστασης, παρά ως ουσιαστική τεχνολογική ενσωμάτωση. Δεν είδα πραγματική αλληλεπίδραση με την τεχνητή νοημοσύνη, παρά μια έξυπνη χρήση προσώπων-συμβόλων εξουσίας. Οπτικοακουστικά ενδιαφέρον, ναι. Ιδεολογικά; Μένω με ερωτήματα.

Οι τρεις ηθοποιοί πάλευαν με έναν λόγο δυσανάλογα φορτισμένο, σε ένα έργο που δεν προτείνει χαρακτήρες, αλλά φωνές που δηλώνουν «επιστημονικές αλήθειες». Οι ερμηνείες υπήρξαν άνισες — υπήρχαν στιγμές όπου ο λόγος γειώθηκε, άλλες όπου παρέμεινε απλώς εκφωνημένος και σε σημεία, ειδικά από τη σκηνοθέτιδα την παράστασης, μη ενσωματωμένος. Ίσως το βάρος της σκηνοθεσίας αφαίρεσε από τον χρόνο για την προετοιμασία της ερμηνείας. Δεν ευθύνονται όμως μόνο οι ηθοποιοί. Το κείμενο ζητά πίστη, όχι απλώς ερμηνεία.

---

Και κάπου εδώ αρχίζει η αμηχανία

Γιατί το θέμα δεν είναι πια η παράσταση. Είναι ο λόγος. Ο ίδιος ο Βιριπάγιεφ. Ο τρόπος που προφέρει το «είναι» — σαν να μιλά εξ ονόματός του. Η διάλεξή του στο πανεπιστήμιο ήταν έντονα επιτελεστική, σχεδόν λειτουργική. Με πάθος. Με βεβαιότητα. Με αυτή τη μεταφυσική βεβαιότητα που κάποτε είχα κι εγώ. Και πια με ξενίζει. Γιατί θυμίζει κάτι που προσπαθώ να απομακρύνω μέσα μου: την ανάγκη να πείσεις τους άλλους ότι έχεις δίκιο, αντί να σταθείς μαζί τους στη σιωπή της μη-γνώσης.

Το έργο παρουσιάζει, ελπίζω προβοκατόρικα, απόψεις  που κόβουν την ανάσα: «η έκτρωση είναι φόνος», «ο άνθρωπος είναι μύκητας που μολύνει τον πλανήτη», «η ενσυναίσθηση είναι αδυναμία», «όλοι είναι υποκριτές». Οι φράσεις αυτές δεν τίθενται ως ερωτήματα, αλλά ως τελεσίγραφα. Δεν συνοδεύονται από ειρωνεία, δεν διαμεσολαβούνται θεατρικά. Παρατίθενται με τον απόλυτο τόνο της «γνώσης». Όχι της σοφίας. Της γνώσης. Και αυτό αλλάζει τη φύση της θεατρικής πράξης: από αναζήτηση, γίνεται επικύρωση.

---

Οπότε αναρωτιέμαι:

• Είναι αυτό θέατρο πολιτικού προβληματισμού ή σύγχρονο μανιφέστο μεταφυσικού ελιτισμού;

• Μπορεί ένας συγγραφέας να γράφει «πολιτικό θέατρο» όταν έχει ήδη καταδικάσει τον κόσμο ως χαμένο;

• Είναι το έργο μια προβολή του μέλλοντος ή ένας καθρέφτης του φόβου και της ενοχής;

• Ποιος είναι τελικά ο κίνδυνος: η τεχνητή νοημοσύνη ή ο άνθρωπος που μιλάει σαν μηχανή;

---

Δεν μου αρέσει να γράφω κριτικές που καταγγέλλουν. Και δεν το κάνω τώρα. Δεν θεωρώ το Απόρρητο «κακό έργο». Θεωρώ ότι είναι ένα έργο που δεν θέλει να γίνει διάλογος. Που θέλει να επιβληθεί. Και απέναντι σ’ αυτό, το μόνο που μπορώ να αντιτάξω είναι η προσπάθεια να ακούσω — και να αντέξω την απόσταση.

---

Και κάτι ακόμη:
Ίσως πίσω από τον δογματισμό του λόγου του Βιραπάγιεφ, να βρίσκεται ένας άνθρωπος που ψάχνει εναγωνίως να κρατήσει κάτι ιερό μέσα σε έναν κόσμο που διαλύεται. Και αυτό, μπορώ να το καταλάβω. Μπορεί να μη μοιράζομαι τη μορφή που παίρνει το ιερό στο έργο του, αλλά αναγνωρίζω την κραυγή πίσω από τον τόνο. Και στην άκρη αυτής της κραυγής, ίσως να υπάρχει ένα σημείο συνάντησης: όχι στη βεβαιότητα, αλλά στην κοινή μας ανάγκη για νόημα. 

Και τέλος:

Να υπενθυμίσω στον κύριο Βιραπάγιεφ ότι εκτός από τον πόλεμο στην Ουκρανία, υπάρχει και ο πόλεμος στην Παλαιστίνη.

---

                                                                                                        Έλενα Σταματοπούλου